Xarici dildə sadə cümlələr qurmağı öyrəndikdən sonra düşündüklərinizi qarşı tərəfə asanlıqla çatdıra bilərsiniz. Bəzi dialoqları və danışıqları başqalarına çatdırarkən istifadə edilməsi nəzərdə tutulan “Reported Speech” adlı bir qrammatika mövzusu var. Bu mövzu əslində ana dilimizdə danışarkən düzgün istifadə etdiyimiz nümunələrdən ibarətdir.
“Reported Speech” nədir? Necə istifadə etməli? Qaydalar nədir? Gəlin birlikdə suallarınıza cavab tapaq.
Reported Speech’in mənası “Dolayı Danışıq” dır. Başqa sözlə, hər hansı bir zamanda qurulmuş bir cümlənin başqalarına ötürülməsinin dolayı yoludur. Hadisənin baş vermə anı keçmişdə, indiki və ya gələcəkdə, habelə başqa bir şəxsə deyildiyi zaman aralığında, hadisə ilə eyni müddətdə və ya ondan sonra ola bilər.
Vasitəli və Vasitəsiz nitq ingilizcə indirect\ direct cümlələr İngilis dili öyrənərkən araştırılan bir mövzudur. Müəllifin sözlərinin olduğu kimi, heç bir dəyişiklik edilmədən verildiyi nitqə vasətəsiz nitq deyilir. Müəllifin sözlərinin dəyişdirilərək verildiyə nitqə vasitəli nitq deyilir.
İngilis Dilində Direct Reported Speech (Vasitəsiz Nitq)
Müəllifin sözlərinin olduğu kimi, heç bir dəyişiklik edilmədən verildiyi nitqə vasətəsiz nitq deyilir.
Direct cümlələrin quruluşu ikiyə ayrılır.
1) Ana Cümlə (Main Clause)
2) Yan Cümlə (Subordinate Clause)
Direkt cümlələr dedikləri kimi çatdırılır. Söyləyən şəxsin sözlərinin tam olaraq yazıldığı hissə tabeli cümlə kimi, bütün cümlə isə əsas cümlə olaraq təyin olunur. İngilis dilində Direkt cümlələrdə yan cümlə cümlənin sonunda yerləşir.
Direct (Vasitəsiz Nitq) Aid Cümlələr
My mother told me: “I will go to the doctor tomorrow”.
Anam mənə dedi: “Sabah həkimə gedəcəm.”
His father asked me: “Where is Mehmet?”
Atası məndən soruşdu: “Mehmet haradadır?”
My teacher asked me: “You did your homework?
Müəllimim məndən soruşdu: “Ev tapşırığını yerinə yetirmisən?”
Tom said “My mother bought some apple from the market.”
Tom “Anam marketdən bir az alma aldı” dedi.
She said “I can write a letter to you.”
O “Mən sənə bir məktub yaza bilərəm” dedi.
İngilis Dilində İndirect Reported Speech (Vasitəli Nitq)
Müəllifin sözlərinin dəyişdirilərək verildiyə nitqə vasitəli nitq deyilir. Vasitəli nitqdən danışarkən ümumiyyətlə keçmişdən danışırıq. Çünki söhbət çox vaxt keçmişdə qalır. Buna görə vasitəli nitqdəki fellər də keçmiş zamana aiddir. Dolayı nitqin ən geniş yayılmış vaxtı sadə keçmiş zamandır (Simple Past Tense).
Əmr cümlələri istisna olmaqla, digər cümlə növləri vasitəli nitqdən tamamlıq budaq cümləsinə çevrilir.
Nəqli cümlə vasitəli nitqdə:
1) Vergül və ya iki nöqtə, dırnaqlar atılır.
2) Baş cümlə və budaq cümlə bir- birinə that bağlayıcısı ilə bağlanır. Lakin bu bağlayıcı işlənməyə də bilər.
3) Şəxs, yiyəlik, qayıdış əvəzlikləri müvafiq şəkildə dəyişir.
Məsələn:
She says, “I am a teacher”.
O deyir ki, “Mən müəlliməm”.
She says (that) she is a teacher.
O deyir ki,o, müəllimdir.
4 ) Əgər to say felindən sonra müraciət olunan şəxs varsa, to say feli adətən to tell feli ilə əvəz olunur.
Məsələn:
She says to me, “I am a teacher”.
O mənə deyir: “Mən müəlliməm”
She tells me (that) she is a teacher.
O mənə deyir ki, o, müəllimdir.
Ümumi sual cümləsi vasitəli nitqdə:
1) To say feli to ask, to want, to know, to wonder, to interrested ilə əvəz olunur.
2) Baş cümlə budaq cümləyə if vəya whether bağlayıcısı ilə bağlanır.
3) Şəxs, yiyəlik, qayıdış əvəzlikləri müvafiq şəkildə dəyişir.
4) Ümumi sual inkar formasında deyilsə, to do köməkçi feli atılır.
5) İf və ya whether bağlayıcılarından sonra söz sırası nəqli cümlədə olduğu kimi (yəni mübtəda + xəbər) olur.
Məsələn;
He says to me: ” Did you go to she party yesterday?”
O mənə deyir ki; ” Sən dünən ziyafətə geldinmi?”
He asks me if I went to the party yesterday.
O məndən dünən ziyafətə gedib- getmədiyimi soruşur
Xüsusi sual cümləsi vasitəli nitqdə:
Xüsusi sual cümlələrində də yuxarıdakı qaydalara əməl olunur.Lakin baş və budaq cümlələri bir- birnə bağlamaq üçün if və whether bağlayıcılarından istifadə olunmur. Vasitəsiz nitqdəki sual sözləri müvafiq olaraq bağlayıcı sözlərə çevrilir.
Məsələn:
She says to me,” Where are my books?”
O mənə deyir: “Kitablarım haradadır?”
She asks me where her books are.
O məndən kitablarının harada olduğunu soruşur.
Əmr cümləsi vasitəli nitqdə:
1) To say feli to ask, to tell, to command, to order, to beg, to offer fellərindən biri ilə əvəz olunur.
2) Felin əmr şəkli felin məsdər forması ilə əvəzlənir.
Məsələn:
The teacher says, “Read the text”.
Müəllim deyir: “Mətni oxu”
The teacher asks to read the text.
Muəllim mətni oxumağı xahiş edir.
The teacher says, “Don’t read the text”.
Müəllim deyir: “Mətni oxuma”.
The teacher asks not to read the text.
Müəllim mətni oxumamağı xahiş edir.
3) Felin əmr forması 2-ci şəxsə deyil, digər şəxslərə aid olduqda, to suggest (təklif etmək) felindən istifadə olunur.Bu feldən sonra cerund və ya that + should + məsdər (to hissəciksiz) işlənir.
Məsələn:
He said, “Let’s go home”
O dedi: ” Gəin evə gedək”.
He suggested going home.
O evə getməyi təklif etdi.
He suggested that they should go home.
O, onlara evə getməyi təklif etdi.
Zamanların uzlaşması qaydası vasitəsiz nitqi vasitəli nitqə çevirdikdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Baş cümlə keçmiş qeyri- müəyyən zamanda olduqda budaq cümlədəki əvəzliklər, yer və zaman zərflikləri aşağıdakı kimi dəyişir.
| Direct Speech | Reported Speech |
|---|---|
| Now | Then |
| Today- Tonight | That day- That night |
| Tomorrow | The next day/ The following day |
| Yesterday | The day before/ The previous day |
| This (evening) | That (evening) |
| These days | Those days |
| Last (month) | The (month) before / The previous (month) |
| Next (weekend) | The (weekend) after / The following (weekend) |
Vasitəsiz Nitqin Vasitəli Nitqə Çevrilməsi:
Vasitəsiz cümlələrin Vasitəli formaya çevrilməsi müxtəlif tətbiqetmələrə ehtiyac duyduqları üçün üç yolla edilə bilər.
1) (Statement) müsbət, mənfi düz cümlələr
2) (Question) Sual cümlələri
3) (Imperative) Əmr cümlələri
(Statement) müsbət, mənfi düz cümlələr
Bu qrupdakı vasitəsiz cümlələrin vasitəli cümləyə çevrilməsində iki məqama diqqət yetirin.
A) Əsas cümlə The Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) yoxsa The Simple Past Tense (Sadə Keçmiş Zaman) mı?
B) Əsas cümlədən sonra, yan cümləyə başlayarkən, “to” ilə əlaqəli indirect object (Vasitəli Tamamlıq) varmı? Yəni to me, to him, to his father, to the director kimi.
Bu iki elementə görə dörd növ direct cümlə mövcuddur.
1) Əsas cümlə Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman), vasitəli tamamlıq yoxdur.
Məsələn:
All the time Hakan says I like ice cream.
Hakan həmişə dondurma sevdiyini deyir.
2) Əsas cümlə Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman), vasitəli tamamlıq var.
Məsələn:
All the time Hakan says to his friends I like ice cream.
Hakan hər zaman dostlarına dondurma sevdiyini deyir.
3) Əsas cümlə Simple Past Tense (Sadə keçmiş zaman), vasitəli tamamlıq yoxdur.
Məsələn:
Yesterday Hakan said I like ice cream.
Hakan dünən dondurma sevdiyini söylədi.
4) Əsas cümlə Simple Past Tense (Sadə keçmiş zaman), vasitəli tamamlıq var.
Məsələn:
Yesterday Hakan said to me I like ice cream.
Dünən Hakan mənə dondurma sevdiyini dedi.
Vasitəsiz cümlələrin Vasitəli formaya çevrilməsində digər qaydalar:
A) Əsas cümlədə vasitəli tamamlıq varsa, vasitəli nitqə çevrilərkən “say” feli “tell” felinə çevrilir.
B) Yan cümlədəki şəxs əvəzlikləri, sözü deyənin bahs ettiği adama görə dəyişə bilər.
C) Vasitəsiz cümlədəki əsas cümlə Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) isə vasitəliyə çevirərkən yan cümlənin vaxtı eyni qalır. Əgər əsas cümlə Simple Past Tense (Sadə Keçmiş Zaman) isə vasitəliyə çevrilərkən yan cümlənin vaxtı da bir dərəcə keçmiş olur.
İndi aşağıdakı direct cümlələri (Vasitəsiz cümlələri) indirect’ə (Vasitəli cümlələrə) çevirərək nümunə edək.
Məsələn 1:
Direct Cümlə
Hakan says “I like ice cream.”
Hakan dondurma sevdiyini deyir.Əsas cümlədəki “say” felindən sonra to me, to you, to him kimi vastisəsiz tamamlıq olmadığı üçün “say” feli dəyişməz olaraq qalır. Yan cümlənin dırnaqları çıxarılır və əsas cümlə ilə yan cümlə arasına “that” bağlayıcısı yerləşdirilir. Yan cümlədəki birinci şəxs əvəzliyi “l”, üçüncü şəxs əvəzliyi olan “he” çevrilir. Çünki Hakan özü haqqında danışır. Əsas cümlənin felinin Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) olduğu üçün yan cümlənin feli değişməyərək Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) olaraq qalır.
indirect cümlə
Hakan says that he likes ice cream.
Hakan dondurmanı sevdiyini söyləyir.
Məsələn 2;
Direct Cümlə
Hakan says to his friends I like ice cream.
Hakan dostlarına dondurma sevdiyimi deyir.
Əsas cümldəki “say” felindən sonra vasitəsiz tamamlıq (to his friends) olduğu üçün “say” feli “tell” felinə çevrilir və vasitəsiz tamamlıqdan sonra “that” bağlayıcısı əlavə olunur. Yan cümlədəki birinci şəxs əvəzliyi “I”, üçüncü şəxs əvəzliyi “he” çevrilir. Əsas cümlənin feli Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) olduğu üçün yan cümlənin feli də dəyişməyərək Simple Present Tense (Sadə İndiki Zaman) olaraq qalır.
indirect cümlə
Hakan tells to his friends that he likes ice cream.
Hakan dostlarına dondurma sevdiyini söyləyir.
Vasitəsiz cümləni vasitəli formaya çevirərkən, əgər ana cümlənin feli sadə keçmiş zamandırsa, yan cümlənin feli də bir dərəcə keçmiş olur. Vasitəli və vasitəsiz cümlələrdə zamanların dəyişməsini cədvəl şəkildə gürək:
| Direct | Indirect |
|---|---|
| Simple Present Tense | Simple Past Tense |
| Present Continuous Tense | Past Continuous Tense |
| Simple Past Tense | Past Perfect Tense |
| Past Continuous Tense | Past Perfect Continuous Tense |
| Future Tense | Conditional |
| Future Continuous Tense | Conditional Continuous Tense |
| Present Perfect Tense | Past Perfect Tense |
| Present Perfect Continuous Tense | Past Perfect Continuous Tense |
| Past Perfect Tense | Past Perfect Tense |
| Past Perfect Continuous Tense | Past Perfect Continuous Tense |
| Future Perfect Tense | Perfect Conditional |
| Future Perfect Continuous Tense | Perfect Conditional Continuous Tense |
Nümunə bir cümlə götürək və bütün bu zamanlar üçün tətbiq edək.
Ali said “I write a letter.”
Əli “məktub yazıram” dedi.
Ali said that he wrote a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I am writing a letter.”
Əli “məktub yazıram” dedi.
Ali said that he was writing a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I wrote a letter.”
Əli “bir məktub yazdım” dedi.
Ali said that he had written a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I was writing a letter.”
Əli “bir məktub yazırdım” dedi.
Ali said that he had been writing a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I will write a letter.”
Əli “bir məktub yazacam” dedi.
Ali said “I will write a letter.”
Əli “bir məktub yazacağam” dedi.
Ali said that he would write a letter.
Əli bir məktub yazacağını söylədi.
Ali said “I will be writing a letter.”
Əli “bir məktub yazacağam” dedi.
Ali said that he would be writing a letter.
Əli bir məktub yazacağını söylədi.
Ali said “I have written a letter.”
Əli “bir məktub yazdım” dedi.
Ali said that he had written a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I have been writing a letter.”
Əli “bir məktub yazmışam” dedi.
Ali said that he had been writing a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I had written a letter.”
Əli “bir məktub yazdım” dedi.
Ali said that he had written a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
Ali said “I had been writing a letter.”
Əli “bir məktub yazırdım” dedi.
Ali said that he had been writing a letter.
Əli bir məktub yazdığını söylədi.
(Question) Sual cümlələri
Vasitəli və vasitəsiz sual cümlələri quruluşuna görə iki növə bölünür.
1) Sual zərflərindən başlayan sual cümlələri. When (nə vaxt), where (harada), what (nə), why (niyə), how (necə)
2) Köməkçi feldən başlayan sual cümlələri: do, did, have
Sual zərfləri ilə başlayan vasitəsiz sual cümlələrini vasitəli formaya çevirmək:
1) Əsas cümlədəki “say” feli “ask” felinə çevrilir.
2) Əsas cümlə ilə yan cümlə arasına bir sual zərfi qoyulur.
3) Yan cümlə sual cümləsi kimi qalmır, düz cümləyə çevrilir, bir dərəcə keçmiş olur və şəxs əvəzlikləri sual soruşanın bahs ettiği şəxsə görə dəyişir.
Məsələn:
Direct cümlə
Ali said to me where do you work?
Əli mənə dedi ki, sən harda işləyirsən?
“Say” felli “ask” felinə çevrilir. Əsas cümlə ilə yan cümlə arasına bir sual zərfi qoyulur. Yan cümlədə düz cümləyə çevrilir və bir dərəcə keçmiş olur. ikinci şəxs əvəzliyi olan “you” birinci şəxs əvəzliyi “I” olur.
indirect cümlə
Ali asked me where I worked.
Əli məndən harada işlədiyimi soruşdu.
Köməkçi fel ilə başlayan vasitəsiz sual cümlələrini vasitəli ormaya çevirərkən edəcəyimiz əməliyyatlar aşağıdakı kimidir:
1) Əsas cümlədəki “say” feli “ask” felinə çevrilir.
2) Əsas cümlə ilə yan cümlə arasına “if” bağlayıcısı qoyulur.
3) Sual cümləsi düz bir cümləyə çevrilir, bir dərəcə keçmiş olur, şəxs əvəzlikləri və yiyəlik sifətləri sual soruşanın bəhs ettiği şəxsə görə dəyişir.
Məsələn:
direct cümlə
My father said to me do you clean your room?
Atam mənə dedi ki, otağını təmizləyirsən?
Əsas cümlədəki “say” feli “ask” felinə çevrilir. Əsas cümləilə yan cümlə arasında “if” bağlayıcısı qoyulur. Sual cümləsi düz bir cümləyə çevrilir və bir dərəcə keçmiş olur. ikinci şəxs əvəzliyi “you” birinci çəxs əvəzliyi “I” olur. Çünki atam sualı mənə soruşur. “Your” yiyəlik sifəti “my” olarak dəyişir.
İndirect cümlə
My father asked me if I clean my room.
Atam mənə otağımı təmizləməyimi dedi.
(Imperative) Əmr cümlələri
Vasitəsiz cümlələri vasitəli cümləyə çevirərkən aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir:
1) “say” feli “ask” felinə çevrilir.
2) Dırnaq içərisindəki əmr cümləsinin felinin əvvəlinə “to” gətirərək infinitive olunur.
3) Əmr cümləsində şəxs əvəzliyi varsa, qeyd olunan şəxsə görə dəyişir.
Məsələn:
direct cümlə
Ali said to me “wait for me”.
Əli mənə dedi ki, məni gözlə.
“Say” feli “tell” felinə çevrilir.Dırnaq içərisindəki əmr felinin əvvəlinə “to” qoyulur. Əmr cümləsindəki “me” şəxsi əvəzliyi “him” olaraq dəyişir. Çünki Əli mənə onu gözləməyimi söylədi.
indirect cümlə
Ali told me to wait for him.
Əli mənə onu gözləməyimi dedi.
İngilis Dilində qrammatika və Cümlə növləri
İngilis Dilində cümlələr quruluşuna görə üç hissəyə bölünür.
1) Sadə cümlə (Simple Sentence)
2) Mürəkkəb cümlə (Compound Sentence)
3) tabeli mürəkkəb cümlə (Complex Sentence)
1) Sadə bir cümlədə bir subyekt, bir fel və bəzən də vasitəli tamamlıq olur.
2) Mürəkkəb cümlələrdə iki və ya daha çox cümlə bir və ya daha çox bağlayıcı ilə bir- birinə bağlanmışdır.
3) Tabeli mürəkkəb cümlə də bir ana cümlə (main clause) bir və ya daha çox yan cümlə (subordinate clause) vardır.
İngilis dilində qrammatika lüğəti
- adjective– sifət
- adjective clause – sifət cümləsi
- adverb – zərf
- adverbial clause – zərf cümləsi
- conjunction- bağlayıcı
- countable noun – sayılan isim
- verb – fel
- irregular verb – qaydasız fellər
- noun- isim
- subject – mübtəda
- singular – tək
- plural- cəm
- pronoun – əvəzlik
- preposition – ədat
- noun clause- isim cümlələri
- phrase – ifadə
- relative clause – sifət cümləsi
